Thứ Tư, 21 tháng 10, 2009

Vài lời góp về thơ và đời Hồ Xuân Hương (phần 1)

Dưới đây bài viết của bác tôi mà tôi được tham gia đánh máy và biên tập. Nay lưu lại trên blog để tham khảo sau này. Xin ghi chú thêm: những chữ trong ngoặc là lời thơ đang lưu truyền hiện nay.


Tôi là người rất thích và khâm phục thơ, và qua thơ càng khâm phục khí phách của nhà thơ Hồ Xuân Hương. Từ bé đã được các tiền nhân trong nhà đọc cho nghe các bài thơ của bà. Rồi lớn lên, những lúc có dịp đã lần theo vết của nhà thơ, qua các địa diểm mà nhà thơ đã đối cảnh sinh tình, sáng tác các bài thơ có thể nói là nghìn năm bia miệng còn mãi với non sông nước Việt. Đến mỗi nơi tôi đều cố tìm hiểu qua các cố lão (vùng Bưởi, Thuỵ khuê, vùng Hà nam, Ninh bình, vùng Sài sơn chùa Thầy, vùng Quảng Yên, Yên tử .. v..v..), xin các vị nhớ lại đọc và kể cho nghe các bài thơ của bà chúa thơ nôm, cùng các truyền thuyết trong dân gian về hoàn cảnh của bà, xuất xứ của bài thơ. Cho đến nay đã mấy chục năm qua tôi vẫn còn nhớ rõ.

Được đọc trang thơ của các báo điện tử (như VDC, Đặc Trưng), cũng như gần đây được đọc các bài viết và các sách nói về thơ và cuộc đời của bà Hồ Xuân Hương do: Nhà xuất bản Văn hoá-Thông tin (Tác giả: Mã giang Lân-Hà Vinh tuyển chọn. Tên sách: Hồ Xuân Hương bà chúa thơ nôm); Nhà xuất bản Văn học (Tác giả: ông Dzuy Dzao. Tên sách: Sự thật về đời và thơ Hồ Xuân Hương); Nhà xuất bản Đồng nai (Tên sách: Hồ Xuân Hương Thơ) phát hành; Nhận định về Hồ xuân Hương của một số hiền nhân quân tử như các ông : Trần thanh Mại , Hoàng xuân Hãn , Phạm trọng Chánh v…v… Tôi thấy cần thiết phải trình bầy một vài ý kiến về Thơ và về cuộc đời của Bà chúa thơ Nôm. Cũng có thể có khác với các ý kiến của các bậc hiền nhân quân tử, nhưng nghĩ rằng thêm một tiếng chuông về vấn đề này, giúp tí chút cho công việc nghiên cứu sưu tầm về bà trong hiện tại, hoặc giúp cho con cháu chúng ta sau này rộng đường suy xét thêm cũng không phải là vô ích.


A. Xem lại các bài thơ theo trang thơ Hồ Xuân Hương của các sách báo thấy:


1. Bài Không chồng mà chửa. Có mấy chỗ khác, xin ghi như sau:


Cả nể xui nên chuyện lỡ làng (dở dang)

Nỗi niềm chàng có biết chăng chàng

Duyên thiên chưa thấy nhô đầu dọc

Phận liễu sao đà nảy nách (nét) ngang

Cái nghĩa trăm năm chàng bỏ mặc (nhớ chửa)

Mảnh tình một khối thiếp xin mang

Quản bao miệng thế lời chênh lệch

Không có nhưng mà có mới ngoan


Vì cả nể nên mới lỡ làng mà có chửa bụng to chứ đâu có dở dang. Nách chữ liễu (chữ Hán) nảy ngang mới là chữ tử chứ ngang ở chỗ khác thì không phải chữ tử rồi. Chàng đã bỏ mặc không cưới xin gì cả. Chứ nhắc chàng nhớ chửa để làm gì?


2. Bài Mắng học trò dốt. Bài này có 4 câu mà không rõ nghĩa, còn thiếu gì đó? Theo tôi được biết thì bài này có tên là: Nhắn học trò đi thi. Nguyên văn như sau:


Khéo khéo đi đâu lũ ngẩn ngơ

Lại đây cho chị dậy đi thi (làm thơ)

Ong non ngứa nọc châm hoa rữa

Dê cỏn buồn sừng húc dậu thưa

Văn chương chép lại văn chương cũ

Chữ nghĩa sao bừa chữ nghĩa xưa

Quân tử hiền nhân đều thế cả

Cũng thì thi đỗ hưởng ơn vua


Ong non thì nên châm vào hoa rữa nó mềm, dê còn nhỏ thi húc vao dậu thưa thì dễ đổ hơn. Phải biết tuỳ thời liệu sức. Quân tử hiền nhân đều thế cả mà. Nhân bài này xin trình bầy luôn một bài nữa cũng có đầu đề là: Mắng học trò dốt. Bài này có một số chữ khác xin ghi như sau:


Dắt díu nhau khoe đạo thánh hiền

(Dắt díu đưa nhau đến cửa chiền)

Cũng đòi học nói nói không nên

Ai về nhắn bảo phường lòi tói

Muốn đỗ chăm lên quét cửa đền

(Muốn sống đem vôi quét trả đền)


Cửa đền đây là đền thờ Khổng tử, cũng còn gọi là Văn miếu. Những bậc văn chương lòi tói (văn chương lòng thòng xoắn xít như dây lòi tói, văn chương trói buộc bằng giây lòi tói, hoặc những kẻ được quyền dùng giây lòi tói để trói người khác cũng được) hãy chăm lên quét cửa đền, được Thánh và các quan thương thì mới có thể đỗ được chứ,cái đạo là thế đó chứ có can chi đến chùa chiền, mà nói chứ có viết đâu, tại sao phải đem vôi quét trả đền? Đền cái gì? Đền nào? Tôi muốn lấy câu của cụ Lê quý Đôn mà ghi thêm vào đây là: Bà Hồ nghĩ đã đến vậy (mạn phép thay bà già bằng bà Hồ). Thế mà thật oan cho cái cửa chiền nào đó quá. Có người lại còn dựng lên cảnh bà Hồ cùng thân mẫu đi lễ chùa (?) gặp đám học trò, học nói cái gì mà nói không nên, không thấy ghi rõ, lại bảo đó là Sự thât về Thơ và Đời của bà Hỗ Xuân Hương thì thật là quá quẩn.


3. Bài Đề tranh Tố nữ. Có mấy chỗ khác xin ghi như sau:


Hỏi bao nhiêu tuổi hỡi cô mình

Chị cũng xinh mà em cũng xinh

Đôi lứa như in trang giấy trắng

Một em thắm mãi tuổi xuân xanh

(Ngàn năm còn thắm cái xuân xanh)

Xiếu mai chi dám tình giăng gió

Bồ liễu đã đành phận mỏng manh

Còn những thú vui thì chẳng biết

(Còn thú vui kia sao chẳng vẽ)

Chị vô tình em cũng vô tình

(Trách người thợ vẽ khéo vô tình)


Em còn thắm mãi tuổi xuân xanh nhưng vô tình, còn chị thì cũng vô tình nốt. Anh thợ vẽ thì kệ anh ta trách anh ta làm gì ? Có trách thì trách Trời già hay trẻ Tạo, trách các hiền nhân quân tử nào che đầu, nào phì phạch, nào hì hục trèo, một lũ ong non ngứa nọc, dê cỏn buồn sừng, kẻ xấu máu coi mình là chính thống mới đúng. Nhưng nghĩ lại chẳng nên trách mà ngán. Ngán nỗi đời, ngán nỗi mình, nỗi chị em mình, ngán cho người và ngán con Tạo nữa chứ.


4. Bài Hỏi trăng. Có mấy chỗ khác xin ghi như sau:


Một trái trăng thu chín mõm mòm

Nảy vừng quế đỏ đỏ lòm lom

Giữa in chiếc bích khuôn còn méo

Ngoài khép hai cung cánh vẫn khòm

Gớm mặt hiền nhân (kẻ trần) ưa xói móc

Ghê gan quân tử (thằng Cuội) cúi lom khom

Hỏi người bẻ quế là ai đó

Thấy chị Hằng nga chớ có dòm


Phải là hiền nhân quân tử mới thích xói móc và bẻ quế chứ. Bẻ cành quế có ý nói đi thi để đỗ ra làm quan mà, và vì vậy mới phải cúi lom khom chứ. Muốn thi đỗ thì có thấy chị Hằng nga thì cũng đừng dòm. Vì dòm vào là quên hết chữ nghĩa đấy. Câu này lấy ý từ câu ca dao:

Văn chương chữ nghĩa bề bề

Thần l.... ám ảnh cũng mê mẩn đời

Chị Hằng nga hơi đâu mà ghé mắt dòm. Những người quân tử, chân mình thì lấm bê bê, lại đổ cho ngưòi. Đúng là quân tử thứ thiệt.


5. Bài Đèo Ba dội. Có mấy chỗ khác xin ghi như sau:


Đèo một (Một đèo) một đèo lại một đèo

Khen ai khéo vượt (tạc) cảnh cheo leo

Đất gồ mấy giải um tùm móc

(Cửa son đỏ loét um tùm nóc)

Đá kẹt mươi hòn lún phún rêu

(Hòn đá xanh rì lún phún rêu)

Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc

Đầm đìa lá liễu hạt sương gieo

Hiền nhân quân tử ai là chẳng

Mỏi gối chồn chân vẫn muốn trèo


Khen các hiền nhân quân tử vượt qua đèo Ba dội để vào kinh đi thi, hết lần này đến lần khác vẫn cứ muốn trèo,và trèo cái gì nữa nhỉ ? Quân tử nào mà chả muốn và muốn mãi. Cho đến ngày nay cũng nhiều hiền nhân quân tử kiểu này. Những hiền nhân quân tử nhất ngôn ấy mà, mở miệng ra là như thánh như thần... Ca dao dân gian có câu:

Tưởng rằng quân tử nhất ngôn

Ai ngờ quân tử sờ l.... hai tay

Hoặc:

Ban ngày quân tử (quan lớn) như thần

Ban đêm quân tử (quan lớn) tần mần như ma

Đèo Ba dội chưa bao giờ có cửa xây sơn son cả. Bà Hồ không bao giờ nói cái gì không có.


6. Bài Đá ông chồng bà chồng. Có mấy chữ khác xin ghi như sau:


Khéo khéo bầy trò trẻ hoá công

(Khéo léo bày trò tạo hoá công)

Ông chồng đã vậy lại bà chồng

Từng trên tuyết điểm phơ đầu bạc

Thớt dưới sương pha đượm má hồng

Gan nghĩa giãi ra cùng nhật nguyệt

Khối tình cọ mãi với non sông

Đá kia còn biết xuân già dặn

Chả trách người ta lúc trẻ trung


Hoá công bầy trò trẻ. Hoá công cũng chỉ là đứa trẻ con thôi. Thường dùng trẻ Tạo, con Tạo, Hoá công, chứ ít ai dùng : Tạo hoá công. Chữ nghĩa cầu kỳ khác lạ với cách dùng chữ của bà Hồ là chính xác rất nhuần nhuyễn ngôn ngữ dân gian.


7. Bài Miếng trầu, cũng có tên khác là Mời trầu. Có mấy chữ khác xin ghi:


Quả cau nho nhỏ lá trầu tươi (miếng trầu hôi)

Này của Xuân Hương đã quệt rồi

Có phải duyên nhau thì thắm lại

Đừng xanh như lá bạc như vôi


Miếng trầu mời trân trọng với cả mọi người của cô chủ quán Xuân Hương. Đừng gieo tiếng oan cho bà mà tội nghiệp. Miếng trầu hôi thì cần gì phải quệt nữa, và có phải duyên cũng chẳng thắm được, cái đó ai cũng rõ, huống chi bà Hồ.Cau nho nhỏ là cau ngon (quả cau nho nhỏ cái vỏ vân vân...) khác với cau nhỏ có thể không ngon.


8. Bài Bánh trôi nước. Đầu đề khác là Bánh trôi, hoặc Vịnh bánh trôi. Có mấy chữ khác xin ghi:


Thân em vừa trắng lại vừa tròn

Bảy nổi ba chìm với nước non

Lớn nhỏ (rắn nát) mặc dầu tay kẻ nặn

Còn em vẫn giữ tấm lòng son


Có loại bánh trôi khô nữa không nhỉ? Tôi nghĩ nói bánh trôi là đủ. Nặn thì có lớn, có nhỏ. Còn rắn nát thì phải là kẻ trộn bột chứ? Thân em làm vợ lớn hay vợ nhỏ, chứ nát bấy ra (vợ khắp người ta) thì sao giữ được lòng son.


9. Bài Chùa Quán sứ. Có vài chữ khác xin ghi:


Quán sứ sao mà cảnh vắng teo

Hỏi thăm sư cụ đáo nơi neo

Chày kình tiểu để xuông không đấm

Tràng hạt vãi lần đếm lại đeo

Sáng banh không kẻ khua tang mít

Trưa trật nào ai móc kẽ rêu

Cha kiếp đường tu sao lắt léo

Cảnh thiền (buồn) thêm ngán nợ tình đeo


Thấy cảnh thiền như vậy thêm ngán cho những kẻ tu hành, ngán cho cả những ai đeo nợ tình nữa. Ngán thật và cảnh buồn chưa chắc đã ngán. Dân gian đã bỏ dấu sắc của tên chùa nay gọi là chùa Quan sư.


10. Bài Kẽm trống. Có một câu thiếu và vài chữ khác xin ghi:


Hai bên thì núi giữa thì sông

Có phải đây là Kẽm trống không

Gió giật sườn non khua lắc cắc (câu thiếu)

Sóng dồn mặt nước vỗ long bong

Ơ trong eo (hang) núi còn hơi hẹp

Ra khỏi đầu non đã rộng thùng

Qua cửa ai ơi dừng lại ngắm (mình ơi nên ngắm lại)

Kìa kìa cô gái dáng (nào ai có biết nỗi) bưng bồng


Qua Kẽm trống nhìn ngược lại thấy hình núi đá giống như cô gái có bụng chửa (bưng bồng, bưng trống). Hòn núi đó còn có tên là: Ngọc nữ phong, trong vùng núi đá vôi giữa hai tỉnh Hà nam và Ninh bình.


11. Bài Quán Khánh, còn có tên là Quán dốc. Có vài chữ khác xin ghi:


Đứng chéo trông lên cảnh hắt heo

Đường đi xiên xẹo quán cô liêu (cheo leo)

Lợp lều mái cỏ tranh xơ xác

Xỏ kẽ kèo tre đốt khẳng kheo

Ba chạc cây xanh hình uốn éo

Một làn (dòng) nước bạc (biếc) cảnh leo teo

Mảng vui quên cả làng quê cũ

(Mải vui quên cả niềm lo cũ)

Kìa sáo diều ai nó vẫn reo

(Kìa cái diều ai nó lộn lèo)


Mọi chú thích đều ghi là: Quán khánh vùng Thanh hoá. Nhưng theo các cố lão vùng Thuỵ Khuê, Bưởi thì chính là cái quán của bà Hồ xưa ở dốc Tam đa (phường Khán xuân) trông xuống làng Thuỵ khuê và trông xa ra là hồ Tây. Ba chạc cây xanh là ba cây đa (tam đa), một làn nước bạc là hồ Tây. Quan họ có bài hát : Trèo lên quán dốc ngồi gốc cây đa là một biểu tượng thường hay gặp ở miền Bắc Việt nam. Niềm lo cũ: có gì đâu mà phải lo. Tiếng sáo reo vui đón ngươì lại về thăm quê cũ, chứ cái diều không phải là cái buồm, mà có giây lèo để lộn như ông Xuân diệu tâm đắc mà bảo là cả cái xã hội nó cũng như vậy.


12. Bài Đề đền Sầm nghi Đống. Có vài chữ khác xin ghi:


Ghé mắt trông ngang thấy bảng treo

Đề đền thái thú gió đưa xiêu

(Kìa đền thái thú đứng cheo leo)

Ví đây đổi phận làm trai được

Sự nghiệp anh hùng há bấy nhiêu


Cái đền thái thú cũ này ở gần gò Đống đa, chẳng cheo leo như đèo Ba dội được.


13. Bài Vịnh cái giếng, có bản ghi Giếng thơi, có bản ghi Cái giếng của nhà ông. Có một vài câu chữ khác xin ghi:


Ngõ ngay ăn thẳng (thăm thẳm) tới nhà ông

Giếng tốt thanh tân (thảnh thơi) giếng lạ lùng

Bờ cạp cong cong đôi ván ghép

(Cầu trắng phau phau đôi ván ghép)

Giữa sâu thăm thẳm một đường thông

(Nước trong leo lẻo một dòng thông)

Cỏ gà lún phún leo quanh mép

Con diếc le te rạch ngược dòng

Giếng ấy thảnh thơi (thanh tân) ai chả biết

Khéo không có kẻ thả đòng đòng

(Đố ai dám thả nạ dòng dòng)


Đúng là cái giếng của nhà ông và thực là cái giếng, chứ không thể nhầm sang cái ao hoặc là cái khe, như một số bản ghi (Cầu trắng phau phau.. Nước trong leo lẻo..). Thả đòng đòng (nòng nọc) vào cái giếng ấy chứ: thả nạ dòng dòng, thì thật không hiểu là cái gì được đây? Cá diếc rạch ngược, hoặc cá rô rạch ngược: cái hình tượng sinh động biết bao?


14. Bài Hang Cắc cớ. Có một vài chữ khác xin ghi:


Rõ khéo trời già cũng dở dom

(Trời đất sinh ra đá một chòm)

Nứt ra một lỗ (Nứt làm hai mảnh) hỏm hòm hom

Kẽ hầm rêu mọc trơ toen hoẻn

Sườn đá (luồng gió) thông reo vỗ phập phòm

Giọt nước hữu tình rơi lõm bõm

Con đường vô định (ngạn) tối om om

Khen ai đeo đá tài bưng bít (xuyên tạc)

Chót (khéo) hớ hênh ra lắm kẻ dòm


Tên là hang Cắc cớ, đúng là cắc cớ thực. Theo lời kể dân gian vùng này thì: Có kẻ đeo đá (Cái kiếp tu hành nặng như đeo đá vậy) đã cùng ai đó vào hang để hữu tình,và con đường sắc không vô định mới tối om om, và rồi thì bưng bít xuyên tạc nhưng vẫn chót hớ hênh ra nên mới thât là Cắc cớ. Cho nên mới có câu: Hội chùa Thày có hang Cắc cớ. Trai không vợ (không phải là chưa vợ. để chỉ kể tu hành) lại nhớ chùa Thày. Nếu trai chưa vợ thì đâu chỉ có nhớ có một chùa Thày mà còn nhiều nơi khác như: Dã La; Hội rước Nõn Nường... nữa chứ. Thế mới biết Trời cũng dở dom vậy. Ngờ rằng có sự đánh tráo mấy câu ở bài này và thêm vào mấy câu câu sặc mùi vị quân tử như: ..khéo khéo phòm, ..con thuyền vô trạo mà lại cúi lom khom, ..rồi lâm tuyền, phồn hoa... để lấy tên là Động Hương tích đọc lên thấy kệch cỡm, chắp vá, khác xa với bài Hang Cắc cớ, Hang Sư hoá. Xin để tồn nghi.


15. Bài Hang Thánh hoá, cũng có bản ghi Hang Từ hoá.


Khen cho con tạo cũng khôn phàm

Một đố giương ra biết mấy ngàm (ngoàm)

Lườn đất cỏ leo sờ rậm rạp

Lách khe đá mọc (nước rỉ) mó lam nham

Một ông(sư) đầu trọc ngồi trông (khua) mõ

Hai tướng bụng tròn đứng giữ am

(Hai tiểu lưng tròn đứng giữa am)

Hỏi ra mới biết hang Từ hoá

(Đến đây mới biết hang thánh hoá)

Có thế thôi thì cũng chẳng ham

(Chồn chân mỏi gối vẫn còn ham)


Đã có hang Cắc cớ lại hang Từ hoá, đúng là nhiều ngàm thực.Các hiền nhân quân tử chắc thích cái ông Từ đạo Hạnh này nên mới tôn lên là thánh. Cái ông thánh này chưa hết lòng trần nên mới ghen tỵ với nhà sư Nguyễn minh Không, hoá hổ để doạ, nào ngờ chuốc lấy quả báo. Rồi cố mượn cửa nhà vua để tránh mà cũng không nổi, đành lại phải được nhà sư Không Lộ (tức sư Nguyễn minh Không đắc đạo) giải oan cho. Nhưng rồi lại chứng nào tật ấy, trọn đời sắc dục, hưởng thú vinh hoa, trong cái lốt một ông vua gần cuối triều Lý. Đến hang Từ hoá mới thấy bà Hồ tả thật đúng là: Trông mõ chứ không khua (xác ông sư ngồi im trước cái mõ), hai tượng ông tướng bụng tròn cầm đao đứng hai bên canh giữ am, chứ không có hai chú tiểu (mà lưng lại tròn là sao nhỉ?) đứng giữ, hay giữa am. Đến hang này đâu đến nỗi chồn chân mỏi gối như vượt đèo Ba dội, qua một đoạn đương đất rồi tới một đoan đá mọc lởm chởm nên vịn vào mó vào nó mới lam nham chứ mó vào nước rỉ thì khó mà lam nham được. Cái hang này đúng thực không bõ để mà ham. Và cũng ở chùa Thầy này bà Hồ đã làm thêm một bài thơ ngắn bất hủ là:

Cái kiếp tu hành nặng đá đeo

Vị gì một chút tẻo tèo teo

Thuyền Từ cũng muốn về Tây trúc

Trái gió cho nên phải lộn lèo


Thuyền của ông sư Từ nói riêng và của các nhà sư khác nói chung. Nếu thuyền Từ bi của đức Phật thì phải từ Tây trúc ra đi bốn bể để cứu giúp chúng sinh thì có trái gió cũng không bao giờ lộn lèo quay về. Thuyền thì mới có lèo là cái chắc, chứ cái diều làm gì có lèo thì lộn làm sao được. Dân gian vùng này truyền nhau như vậy.


16. Bài Khóc ông phủ Vĩnh tường. Có một vài chữ khác xin ghi:


Trăm năm ông phủ Vĩnh tường ôi

Cái nợ ba sinh đã trả rồi

Chôn chặt công danh (văn chương) ba thước đất

Tung hê lễ nghĩa (hồ thỉ) bốn phương trời

Giọt sương dưới gối còn in đậm

(Cán cân tạo hoá rơi đâu mất)

Hòn máu trên tay chợt toét cười

(Miệng túi càn khôn khép lại rồi)

Hăm bảy tháng trời là mấy chốc

Trăm năm ông phủ Vĩnh tường ôi


Ông phủ này cũng là một loại hiền nhân quân tử đấy chứ. Và cũng vi thế nên các hiền nhân quân tử cùng loại với ông kiểu: Phủ nọ, Phủ kia, Tham nọ, Tham kia, Tiến sỹ, Cử nhân và cả Hầu nọ, Hầu kia, đã sửa bài thơ này biến ông phủ Vĩnh tường thành một anh hùng phảng phất kiểu Từ hải của cụ Nguyễn Du. Này nhé: nào Văn chương, nào hồ thỉ, rồi Cán cân Tạo hoá, mệng túi Càn khôn. Nghe ghê gớm quá. Với tính cách Bà Hồ thì làm sao lại có thể lấy cái loại ông phủ này được, mà lại là làm lẽ nữa cơ chứ? Khá khen cái trò gán ghép tinh vi không kém phần bỉ ổi đó đã làm nhiều người ngộ nhận. Chưa hết đến khi cái ông phủ Vĩnh tưòng nêu ra nhiều người không tin nữa thì lại mượn mầu son phấn khác gán bà cho một cái ông Trần phúc Hiển nào đó, xấu máu ăn của đút để đến nỗi chết trong tù. Theo các cố lão và dân gian vùng phường Khán Xuân xưa, thì bà Hồ làm hộ thơ (theo tục xin chữ, xin văn, thơ nhân dịp quan, hôn, tang, tế,thịnh hành trong những thế kỷ trước của ta) cho người vợ kế trẻ của ông phủ người cùng phường, cạnh nhà bà, là người mà bà đã nghe tiếng khóc chồng và tức cảnh đã làm bài thơ khuyên bằng bốn câu:


Văng vẳng tai nghe tiếng khóc chồng

Nín đi kẻo thẹn với non sông

Ai về nhắn nhủ đàn em bé

Xấu máu thì khem miếng đỉnh chung


Cái ông chồng này chắc xấu máu lại không khem miếng đỉnh chung nên đã chết bỏ lại con thơ vợ dại rồi. Bà cũng làm hộ cho người vợ của ông Tổng Cóc, làm hộ cho bà Lang..v..v..

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét